Kodeń - Bazylika pw. św. Anny

Zabytkowy kościół parafialny p.w. św. Anny, 1 poł. XVII, 1709, nr rej.: A/54 z 8.08.1956 i z 18.11.1966

- cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.

Ten renesansowy kościół parafialny pw. św. Anny, wybudowany w latach 1629 - 1635, staraniem fundacji Mikołaja Sapiehy, a  rozbudowany w XVIII w. z niezwykle bogatą dekoracją sztukateryjną, jest jednym z najbardziej znanych sanktuariów maryjnych w Polsce. Wszystko to za sprawą cudownego w sensie religijnym, ale i pięknego obrazu przedstawiającego Maryję w królewskiej szacie, trzymającą na lewym ręku Dzieciątko, w prawej zaś berło symbol władzy królewskiej. Historia samego obrazu zwanego niegdyś obrazem Matki Bożej Gregoriańskiej, który niegdyś wisiał w kaplicy papieskiej, a następnie trafił na Podlasie posłużyła Zofii Szczuckiej Kossak do napisania powieści historycznej "Błogosławiona wina"

Historia Sanktuarium - oraz obrazu Matki Bożej Kodeńskiej

Pierwszy kościół pw. św. Anny wzniesiono w Kodniu w połowie XVI wieku. Był to obiekt drewniany, który spłonął  w 1680 r. W latach 1624 - 1646 wybudowano nową, murowaną świątynię pod tym samym wezwaniem.

Istnieje kilka wersji historii pochodzenia obrazu. Jedna z nich, ta najczęściej przytaczana, mówi że, fundator nowego kościoła książę Mikołaj  Pius Sapieha zwany Pobożnym, w wieku ok. 50 lat został częściowo sparaliżowany. Niektóre źródła  podają jako przyczynę paraliżu chorobę pochodzenia tropikalnego, inne niewielki wylew krwi do mózgu. Zbiegło się to również z budową świątyni, która została przerwana. Po paru miesiącach, a był to rok 1630, książę został namówiony przez żonę na pielgrzymkę do Rzymu. Po dwóch miesiącach wyprawa dotarła do celu, gdzie  Sapiehę przyjął papież Urban VIII. W trakcie audiencji  otrzymał On zaproszenie na Mszę św. do prywatnej kaplicy, gdzie w ołtarzu umieszczony był obraz Matki Bożej Gregoriańskiej, który dzisiaj oglądamy w kodeńskiej świątyni. Jak tradycja głosi w czasie Mszy św. odprawianej przez Urbana VIII, książę Sapieha doznał cudownego uzdrowienia. Dziękując Matce Bożej, postanowił za wszelką cenę zabrać ze sobą do Kodnia papieski obraz. Jednak  poproszony o to Ojciec Święty nie wyraził zgody i wówczas Mikołaj Sapieha, przekupuje zakrystiana papieskiego. Obiecuje mu 500 złotych dukatów, a ten w nocy wykrada obraz z kaplicy, za co otrzymuje wynagrodzenie zgodnie z umową. Książę jeszcze tej samej nocy ucieka z obrazem z Rzymu, spodziewając się pościgu. Niestety sprawca kradzieży ponosi karę. Papież nakłada na niego klątwę kościelną (zakaz wstępu do świątyni, zakaz uczestniczenia we Mszy św. oraz zakaz przystępowania do spowiedzi i Komunii św.). Mimo ogłoszenia kary Sapieha wraca do kraju z obrazem. Kodeń, wówczas ośmiotysięczne miasteczko wita podróżnych bardzo hucznie. Wizerunek Matki Bożej Gregoriańskiej zostaje uroczyście wprowadzony do kaplicy zamkowej 15 września 1631 roku. Obecna Bazylika była jeszcze w trakcie budowy, która trwa do roku 1686.

Po zakończeniu prac wykończeniowych obraz Matki Bożej przeniesiony zostaje do nowego kościoła i umieszczony w głównym ołtarzu. Sapieha jako osoba wyklęta, nie mógł wejść do tej świątyni, więc prywatnie wchodził do pomieszczeń nad zakrystią i modlił sie spoglądając przez małe okienko na obraz. Do rozwiązaniu problemu klatwy papieskiej  przyczyniła się dyskusja sejmowa, w której uczestniczył Mikołaj Sapieha, a dotyczyła ona zgody na zawarcie małżeństwa przez króla Władysława IV z protestantką (Elżbietą Neiburską), co według niektórych groziło Polsce zalewem protestantyzmu. Książę Sapieha jako jeden z oponentów, groził również zerwaniem sejmu. W roku 1635 zostaje podpisany rozejm ze Szwecją i  otwiera się  era pokojowych rządów Władysława IV Wazy. W międzynarodowej polityce Rzeczpospolitej , król zawarł tzw. "pakt familijny" z Habsburgami (1637r) którego przypieczętowaniem był jego ślub z arcyksiężniczką Cecylią Renatą. Wówczas to również pojawia się "dobry znak' dla niedawnego złodzieja papieskiej własności. Nuncjusz Papieski w Polsce – Visconti postanawia pomóc księciu. Pisze list do Urbana VIII, opisując niedopuszczenie do zawarcia protestanckiego małżeństwa króla, prosząc jednocześnie o darowanie kary i pozostawienie obrazu Matki Bożej w Kodniu. Papież przychylił się do prośby, zdjął karę kościelną i obraz po wsze czasy darował Sapiehom i miastu. Zażądał tylko, żeby polski magnat w ramach pokuty odbył pielgrzymkę do Rzymu. Książę podejmuje decyzję o przebyciu całej trasy pieszo ( 2300 km ). W Rzymie został znów przyjęty przez Urbana VIII i po pojednaniu obdarowany wieloma relikwiami różnych Świętych. Według kronik przywiózł ze sobą do Kodnia około 100 relikwi, które znalazły się w Bazylice. Niestety zmienne koleje losu sprawiły, iż część z nich zaginęła, ale około 60 ocalało i są umieszczone  obecnie w bocznym ołtarzu. Przepadła również cała dokumentacja i dlatego nie możemy ich dzisiaj zidentyfikować. Zachował się tylko dokument potwierdzający autentyczność czaszki św. Feliksa ( papieża i męczennika).

W roku 1723 Obraz Matki Bożej zostaje koronowany koronami papieskimi.

Kolejna gwałtowna zmiana historii następuje po upadku powstania Styczniowego w 1864 r. Władze carskie pozbawiają Kodeń praw miejskich oraz likwidują parafię rzymsko-katolicką oraz parafię unicką św. Michała Archanioła. Całe wyposażenie świątyni zostaje rozparcelowane po innych kościołach, a cudowny obraz wywieziony do klasztoru jasnogórskiego, gdzie będzie przebywał 52 lata.
Opuszczony obiekt staje się  w 1875 r cerkwią prawosławną i jest nią aż do roku 1917, kiedy to ponownie wraca do kościoła rzymsko-katolickiego. 
W roku 1927  ks. bp Przeździecki, ordynariusz siedlecki sprowadził do Kodnia Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, którzy przystąpili do remontu bazyliki. Z dawnego wyposażenia udało im się odzyskać ołtarz główny, wywieziony do Opinogóry.
3 września 1927 roku cudowny obraz Matki Bożej szczęśliwie wrócił do Kodnia.

W tekście wykorzystano m.innymi informacje dostępne na stronie internetowej sanktuarium Matki Bożej Kodeńskiej (www.koden.com.pl) oraz inne źródła historyczne.