Szlak tatarski

Muzeum Ziemi Sokólskiej znajduje się w centrum miasta. Mieści się w zabytkowym budynku, powstałym w XVIII wieku, w czasach rządów na tych ziemiach nadwornego podskarbiego litewskiego Antoniego Tyzenhauza. Do dyspozycji zwiedzających są trzy stałe ekspozycje tematyczne: historyczna, etnograficzna i tatarska oraz sala wystaw czasowych. W budynku Muzeum mieści się także Punkt Informacji Turystycznej, czynny w godzinach pracy Muzeum.

Muzeum prowadzi działalność edukacyjną w kierunku prezentacji tradycji i historii regionu dla dzieci. Organizuje tematyczne spacery historyczne, spotkania autorskie, pokazy filmowe oraz NOC MUZEUM. Współpracuje z lokalnymi szkołami i stowarzyszeniami oraz innymi placówkami muzealniczymi. Kilkakrotnie w ciągu roku prezentowana jest nowa wystawa czasowa poświęcona historii, kulturze lub etnografii regionu. Muzeum dysponuje zbiorem książek i dokumentów poświęconych regionowi i historii i kulturze Tatarów Polskich. Pozycje te są udostępniane dla chętnych na miejscu.

Muzeum Społeczne Ziemi Sokólskiej
ul. Piłsudskiego 2
16-100 Sokółka

muzeum.sokolka@gmail.com

www.muzeumsokolka.pl

 
tel. 085 711 24 86
muzeum czynne:
w okresie letnim:      pn. - pt.:   8.00 - 16.00
                               sob. - niedz.: 10.00 - 15.00

w okresie zimowym: pn. - pt.: 8.00 - 16.00
                               sobota:   10.00 - 14.00

 Malawicze Górne (tak samo jak Dolne) leżą na Podlaskim szlaku tatarskim. Podobnie jak  inne tereny w okolicach, wieś ta została osiedlona przez Tatarów w 1679 r. za sprawą Jana III Sobieskiego, który nadał im tam siedem folwarków. Prawdopodobnie istniał tu również meczet. Po powstaniu listopadowym władze carskie skonfiskowały im majątki i wysiedliły. Obecnie po Tatarach, ich folwarkach i meczecie nie zostało już śladu.

Warto jednak tu wybrać się aby zobaczyć jeden z niewielu już istniejących wiatraków zwanych sokólskimi. Nieopodal drogi ,na niewielkim wzniesieniu, otoczony polami już z daleka zarysowuje się jego charakterystyczna sylwetka. Postawiony w 1935 roku wiatrak jest jeszcze w niezłym stanie, ale widać że jeżeli nie zostanie on zabezpieczony, to ten drewniany obiekt może ulec zniszczeniu. Podchodząc bliżej, przez szczeliny między deskami możemy zobaczyć ciekawy mechanizm, który prawie w całości wykonany jest z drewna.  

Zdjęcia przedstawiające sokólski wiatrak i powyższy tekst można już właściwie przenieść do archiwum co prawdopodobnie za jakiś czas uczynimy, gdyż niestety spełniły się najgorsze przewidywania i w listopadzie 2011 roku spłonął.

Konstrukcja malawickiego wiatraka to dzieło Antoniego Bajko. Pierwszą tego typu budowlę wzniósł on w latach 20. XX wieku. W 1936 roku przez Malawicze przetoczyła się potężna burza. Nawałnica zniszczyła wiatrak. Wtedy Antoni Bajko postanowił wybudować nową – znacznie większą od poprzedniej – konstrukcję. Swój zamiar zrealizował w 1937 roku. Budowa trwała dwanaście miesięcy. W wiatraku zainstalowano urządzenia, jakie pozwalały na otrzymywanie z przemiału zboża mąki i śrutu. Do młynarza w Malawiczach zgłaszali się klienci z miejscowości oddalonych nawet o 10 kilometrów. Wiatrak działał do śmierci Antoniego Bajko w 1974 roku. Potem przez 37 lat był znakiem rozpoznawczym Malawicz. Aż wybuchł pożar...

Informacja pochodzi z Gazety Współczesnej

Wiatrak drewniany typ "sokólski" z 1935 wpisany został do rejestru zabytków pod nr.: 379 z 29.09.1976

Muzułmański cmentarz w Bohonikach (największy w Polsce) położony na porośniętym lasem wzgórzu jest jedną z dwóch głównych nekropolii Tatarów polskich nadal służącą im za miejsce pochówku. Założony w XVIII wieku zajmuje powierzchnię 2 ha. Samo określenie cmentarza terminem „mizar” lub „miziar” ludność tatarska na Podlasiu zawdzięcza swoim przodkom - żołnierzom chorągwi lipkowskich, którzy przynieśli tę nazwę z Turcji.

Większość, bo ponad 250 nagrobków na bohonickim cmentarzu pochodzi z okresu powojennego i naśladuje architekturę cmentarzy chrześcijańskich, nadal zachowała orientalny charakter. Na granitowych płytach ozdobionych obowiązkowo półksiężycem i gwiazdą można odnaleźć wersety z Koranu wyryte alfabetem arabskim. Z polsko brzmiącymi nazwiskami Smolskich, Baranowskich, Rodkiewiczów sąsiadują na nagrobkach muzułmańskie imiona takie jak Ali, Mustafa, Aysza czy Fatma.

W centralnej części cmentarza na stokach wzniesienia zachowało się około 30-tu nagrobków z II połowy XIX wieku. Na najstarszym z nich możemy odczytać datę 1786 roku. Większość z nich oprócz obowiązkowej inskrypcji w języku arabskim ma teksty napisane cyrylicą, co wynikało z zakazu ustanowionego przez władze carskie, używania języka polskiego na nagrobkach. W czasie zaborów nie wolno było również w tym języku modlić się w meczetach.   

Najdawniejsze groby zachowały typowy układ pochówku muzułmańskiego składającego się z dwóch kamieni nagrobnych: większego u głowy zmarłego i mniejszego u jego stóp. Drobniejsze kamienie ułożone są po bokach mogiły. Wszystkie groby są zwrócone na południe w kierunku świętego miasta muzułmanów – Mekki.

Cmentarz w Bohonikach, jak wszędzie tatarskim zwyczajem położony jest na wzgórzu co razem z prowadzącą do niego 350 metrową drogą, obsadzoną gęsto na przemian modrzewiami i brzozami, tworzy niezapomniany malowniczy widok.   

 Zabytkowy mizar, będący pierwszym cmentarzem muzułmańskim został odkryty w latach 80-tych XX wieku przypadkowo, podczas wydobywania żwiru w tym miejscu. Tu również stał pierwszy meczet. Po meczecie nie zostało nic, o istnieniu mizaru świadczą jedynie wystające fragmenty kamieni, będące niegdyś nagrobkami. Obecnie teren jest ogrodzony i opatrzony tablicą informacyjną. Kiedy on powstał dokładnie nie wiadomo, ale na pewno było to po roku 1679, kiedy to Tatarzy osiedlili się tutaj.

  Niewielka wieś nieopodal Sokółki, zamieszkała przez zaledwie 100 osób, może poszczycić się wyjątkowym skarbem jakim jest jeden z dwóch- obok meczetu w Kruszynianach- zabytkowych i czynnych meczetów w Polsce. Dwa inne meczety tyle że współczesne znajdują się w Warszawie i Gdańsku. Pieczołowicie odnowiony niewielki, drewniany budynek jest obecnie pod opieką   Aleksandra Bazarewicza.

Początki osiedlenia się tatarów w Bohonikach sięgają 1679 roku gdy Król Jan III Sobieski nadał je wówczas - w zamian za zaległy żołd – Olejowskiemu, rotmistrzowi chorągwi tatarskiej. Inna, nieco ubarwiona wersja mówi że król obdarował włościami Tatara, który za wierną służbę miał otrzymać tyle ziemi, ile zdążył objechać konno w ciągu jednego dnia.

 Pierwszy meczet w Bohonikach osadnicy tatarscy wybudowali w XVII wieku prawdopodobnie w pobliżu zabytkowego mizaru. Dokładna data nie jest znana, gdyż spłonął on w czasie pożaru wsi a wraz z nim cała dokumentacja. Kolejny w obecnym kształcie zbudowano na przełomie XIX i XX wieku, prawdopodobnie w 1873r. O ile meczet w Kruszynianach przypomina kościół katolicki, tutaj widać wyraźne wpływy prawosławia- świątynia na planie zbliżonym do kwadratu (11,49m x 8,03m) przykryta jest kopertowym dachem, którego szczyt- centralnie wieńczy mała sześciokątna wieżyczka zakończona  półksiężycem. Niewielkie wnętrze- dostosowane wielkością do potrzeb społeczności tatarskiej- posiada wszystkie niezbędne elementy islamskiej świątyni ( wnęka mihrabu wskazująca kierunek na Mekkę oraz minbar skąd imam głosi kazania) Oczywiście tak jak w Kruszynianach zachowany jest podział na część męską i żeńską oraz wspólny przedsionek, w którym pozostawia się obuwie.

Choć meczet w Bohonikach nie jest wyszukanym dziełem architektonicznym, to jednak warto go zobaczyć i choć trochę otrzeć się o religię i kulturę tatarską, która tylko tutaj jest tak żywa. To tutaj gromadzą się Tatarzy z całej Polski podczas ruchomego święta Kurban- Bajram, obchodzonego zazwyczaj latem na cześć ofiarowania Bogu przez Abrahama syna Izaaka. Jak widać religie, które teraz tak wiele dzieli mają wspólne korzenie. 

Meczet tatarski wybudowany w 2 poł. XIX drewniany. Wpisany do rejestru zabytków pod nr : A-60 z 7.11.1966

W Domu Pielgrzyma, znajdującym się vis-à-vis meczetu, można za niewielka opłatą przenocować oraz smacznie zjeść za równie niewygórowaną kwotę. Warto spróbować przynajmniej kilka z proponowanych przez szefową potraw. Każda jest wyjątkowa w swoim rodzaju. Na szczególną uwagę zasługują tutejsze mięsne kułduny (rodzaj pierogów) oraz pierakaczewniki – potrawa przyrządzana na cieście makaronowym z farszem baranim (lub ewentualnie gęsim) z dodatkiem cebuli i różnych przypraw, którą zawija się spiralnie jak ciasto makowiec i piecze w piekarniku. Podobną potrawą jest też bielusz, z tym że w tym wypadku mamy do czynienia z ciastem drożdżowym. Niezależnie jaki posiłek się zamówi można się spodziewać, że będzie to na tłusto i ostro – Tatarzy mają wybitne zamiłowanie do tłuszczu, a jako, że jest to lud przybyły ze wschodu, stosują też znacznie więcej i dużo bardziej ostrzejszych przypraw, niż w tradycyjnej polskiej kuchni. Na deser godne uwagi są ciasta wykonane podobnie jak pierekaczewniki tyle że z nadzieniem serowym lub jabłkowym.

TRAKTAT O SZTUCE POLOWANIA Z PTAKAMI DRAPIEŻNYMI KSIĘGA SOKOLNICTWA aut. Sylwester Milczarek

Rynek w Krynkach jest wyjątkowy i jedyny w swoim rodzaju. Podczas przebudowy miasta w XVIII w stworzony został sześcioboczny rynek (plac gwieździsty) od którego odchodzi promieniście… 12 ulic. Sprawcą tego rozwiązania był słynny reformator, podskarbi Antoni Tyzenhauz, który pełnił wówczas funkcję administratora ekonomii grodzieńskiej. Układ ten zachował się do dziś i jest to jedyny taki rynek w Polsce.

Układ przestrzenny miasta stworzony w  XVI- XVIII w wpisany jest do rejestru zabytków pod nr: 448 z 16.07.1979

Pierwotnie miejscowość ta nazywała się Nietupa. Założył ją około 1500 r. bojar Nestor. W XVII w. osadzono tu Tatarów. Dawniejszych mieszkańców przesiedlono wówczas do Trejgli. W XIX w. nadane oficerom folwarki oraz ziemie prostych szeregowców były własnością tatarskich rodów Koryckich i Tuchan-Baranowskich.

Obecnie w Białogorcach nie ma już śladu po tatarskich osadnikach. Wieś leży u podnóża piaszczystej skarpy, którą dzielą liczne wąwozy. Przy moście przecinającym szosę z Krynek do Kruszynian stał XIX-wieczny młyn wodny.

Opis pochodzi ze strony Szlak tatarski.

Miejscowość znajduje się na skraju Puszczy Knyszyńskiej. W 1679 r. założono tu folwark, który był własnością tatarskiego oficera Samuela Murzy- Krzeczowskiego. Do rozbiorów Polski wieś była własnością rodu Krzeczowskich, później przejął ją Korybut-Daszkiewicz który do 1890 r. rezydował w nieistniejącym już dworze nad stawem w pobliskiej Nietupie. Po tym jak rezydencję strawił pożar, Michał Korybut Daszkiewicz wybudował istniejący do dziś drewniany dworek w Górce. W planach była też dwór murowany, ale do jego budowy nigdy nie doszło.Obecnie poza dworem znajduje się tu murowana rządcówka z 1915 r., drewniane budynki gospodarcze z końca XIX wieku oraz zdewastowany park krajobrazowy z drugiej połowy XIX w. Niegdyś był tu jeszcze drewniany lamus, który planowano przenieść do skansenu, jednak z przyczyn naturalnych – ze starości, uległ zniszczeniu. Obok dworku ocalały dwie XIX-wieczne stodoły oraz współczesne budynki PGR.

Zabytkowy zespół dworski, z 1 połowy XIX, wpisany do rejestru pod nr.: 472 z 21.11.1979r.:

- dwór, drewniany.

- park

Artykuł Magdaleny Grassmann o historii tego ciekawego miejsca:

Wśród podlaskich stepów

Podlasie może pochwalić się jedynymi w Polsce najstarszymi, czynnymi meczetami tatarskimi. Starszy z nich znajdujący się w Kruszynianach datowany jest na drugą połowę XVIII wieku. Zbudowany został on na miejscu poprzedniego meczetu, który wg dokumentów, stał tam w 1717 roku. Drugi zabytkowy meczet z XIX w znajduje się w odległej o około 30km wsi Bohoniki.

Historia tatarów polskich

Tatarzy, którzy wybudowali meczet pojawili się na terenach Polski znacznie wcześniej i osiedlili się na nich. Pochodzą oni od sławnej Złotej Ordy (zachodnia część imperium mongolsko- tatarskiego), która wsławiła się licznymi podbojami  na terenach od Irtyszu do gór Kaukazu, Morza Czarnego i dorzecza Wołgi i Kamy. Od zamieszkującego tam ludu tureckiego (Kipczaków) Tatarzy przejęli język i wiarę- islam.  Po rozpadzie Złotej Ordy w połowie XV wieku część Tatarów osiedliła się w Wielkim Księstwie Litewskim, w zamian za nadania ziemi pełniąc służbę wojskową. Walczyli oni między innymi u boku księcia Witolda pod Grunwaldem. Nazywano ich potocznie Lipkami (turecka nazwa Litwy). W XV i XVI wieku niewielką ich część osiedlono w królestwie polskim, pomiędzy Tykocinem i Knyszynem. Nadane przez księcia Witolda przywileje pozwalały im zachować wiarę, kulturę i budować meczety. Obywatelami Polski stali się po zawarciu unii lubelskiej. Byli żołnierzami najemnymi za wypłacany żołd. Niestety niewypłacany przez kilka lat  żołd chorągwiom Tatarów polskich był przyczyną buntu i przejścia na stronę Turków pod służbę sułtana. Wkrótce jednak zmienili zdanie i wrócili pod polskie sztandary. W 1674 król Jan III Sobieski przyjął od nich przysięgę na wierność w Barze, sejm ogłosił dla Lipków amnestie oraz w zamian za zaległy żołd w 1679 r nadzielił 400 Tatarów ziemią. Były to wsie leżące na dzisiejszym szlaku tatarskim: Kruszyniany, Bohoniki Górne, Nietupa, Drahle, Podlipki, Kamionka i Grzebienie. O tego czasu Tatarzy byli wyjątkowo lojalnymi obywatelami Polski. Brali udział w wielu wojnach od kampanii napoleońskiej do kampanii wrześniowej z 1939 roku włącznie.   

Meczet w Kruszynianach

Tyle w skrócie o historii polskich Tatarów. Wracając do meczetu w Kruszynianach, to ufundował go sam Samuel Murza Krzeczowski, któremu król Jan II Sobieski nadał Kruszyniany i przywódcą wszystkich miejscowych Tatarów mianował w zamian za uratowanie go w bitwie z Turkami pod Parkanami w 1683 roku. Architekturą meczet nawiązuje do katolickiego kościoła: zbudowany na planie prostokąta, przykryty dwuspadowym dachem, od frontu zwieńczony dwiema wieżyczkami i jedną w centralnej części budowli. Z zewnątrz i wewnątrz pokryty jest drewnianą boazerią pomalowaną na ciemnozielony kolor (zieleń kolor islamu). 

Wnętrze zgodnie z muzułmańskim układem podzielona jest na część męską, gdzie znajduje się mihrab (wnęka wskazująca kierunek Mekki), minbar (stąd imam głosi kazania) oraz przestronny balkon na którym przebywa młodzież. W drugiej wydzielonej części przebywają kobiety i jedynie przez niewielkie okna zasłonięte firanką mogą spoglądać na część męską. Całość ozdobiona jest napisami koranicznymi i zdjęciami lub obrazami meczetów. Nie znajdziemy tutaj żadnych wizerunków ludzi gdyż zgodnie z religią jest to zabronione. Więcej informacji można uzyskać na miejscu od sympatycznego przewodnika i administratora meczetu Dżemila Gembickiego, który chętnie dzieli się bogatą wiedzą o kulturze i religii muzułmańskiej. 

Kruszyniany, gmina Krynki

Zabytkowy cmentarz muzułmanski, z 2 połowy XVII stulecia, nr rej.: A-63 z 31.12.1986r.

Klasycystyczny "Biały Dworek” z kolumnowym portykiem został wzniesiony w 1822 r. przez biskupa unickiego Leona Jaworowskiego. W 1831 roku stał się własnością Wlhelma Fryderyka Zacherta i pozostawał w posiadaniu tej rodziny do roku 1939. Po II wojnie światowej został przekazany szkole rolniczej. Najpierw był wykorzystywany jako internat dla uczniów Technikum Zaocznego, a potem jako mieszkanie dla nauczycieli i pracowników obsługi szkoły. W 1985 r. ze względu na bardzo zły stan techniczny został przeznaczony do remontu.

W 1988 r. obiekt, w stanie kompletnej ruiny, przekazano na siedzibę Zarządu Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Dzięki gruntownemu remontowi nie tylko odzyskał swoją dawną świetność, ale również został przystosowany do potrzeb działalności naukowej i dydaktycznej. Mieszczą się tu sale: audio-wizualna, wystaw stałych – zwierzęta Puszczy Knyszyńskiej, sala prezentująca siedlisko wodne i wszystko, co jest z nim związane oraz sala wystaw czasowych o różnorodnej tematyce. Jest również sala florystyczna przygotowująca teoretycznie młodzież do rozpoznawania drzew i krzewów. W piwnicy budynku jest salka regionalna gdzie można zobaczyć, przedmioty, które nie tak dawno temu służyły człowiekowi na wsi w codziennym życiu a obecnie są muzealną atrakcją. Wszystkie eksponaty pochodzą z pobliskich terenów.

Wyczerpujące informacje dotyczące Puszczy Knyszyńskiej, jej mieszkańców, roślinności i  ekspozycji prezentowanej w Siedzibie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, są dostępne na stronie PKPK

Obecnie miejsce to nie jest szczególną atrakcją, ale być może za jakiś czas doczekamy się finalizacji tej największej tego typu inwestycji w Polsce. Rozpoczęte już w 1994 roku prace przy realizacji Centrum Kultury Muzułmańskiej po paru latach zostały przerwane z powodu braku pieniędzy. W 2005 roku podarowana przez rządy krajów islamskich  kwota 2 mln złotych miała pomóc w zakończeniu budowy, ale jak widać nic z tego nie wyszło. Potem podpalenie dachu przez wandali w 2009 roku jeszcze bardziej pogrążyło tą budowę.

A zapowiadało się tak ciekawie. W pierwszym etapie na powierzchni 750 m2 miał być wykończony meczet (sala modlitewna na 150 osób), szkoła koraniczna z dwoma klasami, sala konferencyjna oraz biblioteka muzułmańska. W drugim etapie, w osobnym budynku miała powstać baza noclegowa dla gości z Polski i zagranicy.Szkoda że te plany rysują się teraz coraz mgliściej, zwłaszcza że budowane centrum nie miało być miejscem przeznaczonym wyłącznie dla muzułmanów. Obiekt miałby służyć też innym mieszkańcom Białegostoku, poprzez organizowane wystawy i spotkania dla uczniów oraz studentów zainteresowanych kulturą islamu.

Nie wiadomo dokładnie, ilu jest wyznawców islamu w Polsce. Oficjalne dane statystyczne podają jedynie liczbę członków Muzułmańskiego Związku Religijnego - ponad 5,1 tys. osób. Liczbę Tatarów szacuje się na ok. 5-6 tys. osób, a liczbę napływowych muzułmanów na ok. 10-20 tys.
W Polsce istnieje osiem gmin muzułmańskich - w Białymstoku, Bohonikach, Bydgoszczy, Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim, Kruszynianach, Poznaniu i Warszawie oraz trzy meczety - w Bohonikach, Kruszynianach i Gdańsku. W samym Białymstoku jest Muzułmański Dom Modlitwy przy ul. Hetmańskiej i Tatarski Dom Modlitwy przy ul. Grzybowej.